خواب زیاد یا پرخوابی (هایپرسومنیا) می‌تواند نشانه‌ای از عوامل مختلفی باشد، از دلایل ساده و مرتبط با سبک زندگی گرفته تا شرایط پزشکی زمینه‌ای که نیاز به بررسی و درمان دارند.
اینکه صرفاً یک یا دو روز بیشتر بخوابید (مثلاً بعد از یک دوره کم‌خوابی یا بیماری) طبیعی است، اما اگر به طور مداوم احساس می‌کنید به خواب بیشتری نسبت به حالت عادی (معمولاً بیشتر از ۹-۱۰ ساعت در شبانه‌روز برای بزرگسالان) نیاز دارید و/یا در طول روز با وجود خواب کافی شبانه، به شدت خواب‌آلود هستید (Excessive Daytime Sleepiness – EDS)، این می‌تواند نشانه‌ای از یکی از موارد زیر باشد:
۱. دلایل مرتبط با خواب و سبک زندگی:
- کمبود خواب مزمن (Chronic Sleep Deprivation): نداشتن خواب کافی و منظم در طول شب به تدریج باعث ایجاد “بدهی خواب” و نیاز به خواب بیشتر در روزهای بعد یا خواب‌آلودگی در طول روز میشود.
- کیفیت پایین خواب: حتی اگر ساعات طولانی در رختخواب باشید، خواب منقطع یا بی‌کیفیت (به دلیل سروصدا، نور زیاد، استرس، ناراحتی جسمی، مصرف کافئین/الکل قبل از خواب) می‌تواند باعث خستگی و نیاز به خواب بیشتر شود.
- برنامه خواب نامنظم: کار شیفتی یا تغییر مداوم ساعات خواب و بیداری می‌تواند ریتم شبانه‌روزی بدن را مختل کرده و باعث پرخوابی یا خواب‌آلودگی روزانه شود.
- دوره نقاهت: پس از یک بیماری، جراحی یا دوره استرس شدید، بدن ممکن است به خواب بیشتری برای بهبودی نیاز داشته باشد.
۲. اختلالات خواب اولیه:
- آپنه انسدادی خواب (Obstructive Sleep Apnea): وقفه‌های تنفسی مکرر در طول خواب باعث بیداری‌های کوتاه و ناخودآگاه شده و کیفیت خواب را به شدت کاهش می‌دهد. نتیجه آن خواب‌آلودگی شدید در طول روز است، حتی اگر فرد ساعات طولانی خوابیده باشد. خروپف بلند معمولاً یکی از علائم آن است.
- نارکولپسی (Narcolepsy) یا حمله خواب: یک اختلال عصبی که باعث خواب‌آلودگی شدید و غیرقابل کنترل در طول روز و حملات ناگهانی خواب میشود. ممکن است با کاتاپلکسی (از دست دادن ناگهانی تون عضلانی)، فلج خواب و توهمات قبل یا بعد از خواب همراه باشد.
- هایپرسومنیای ایدیوپاتیک (Idiopathic Hypersomnia): پرخوابی شدید بدون علت مشخص پزشکی دیگر. افراد مبتلا با وجود خواب طولانی و بی‌وقفه شبانه، در طول روز به شدت خواب‌آلود هستند و بیدار شدن برایشان بسیار دشوار است.
- سندرم پای بی‌قرار (RLS) و اختلال حرکتی دوره‌ای اندام‌ها (PLMD): این شرایط با ایجاد حرکات یا احساس ناخوشایند در پاها، خواب شبانه را مختل کرده و منجر به خواب‌آلودگی روزانه می‌شوند.
۳. شرایط پزشکی عمومی:
اختلالات روانی:
- افسردگی: به خصوص افسردگی آتیپیک، می‌تواند با پرخوابی همراه باشد (برخلاف نوع شایع‌تر که با بی‌خوابی همراه است).
- اختلال دوقطبی: در فاز افسردگی این اختلال، پرخوابی شایع است.
- اختلالات اضطرابی: گاهی اضطراب مزمن می‌تواند منجر به خستگی و نیاز به خواب بیشتر شود.
اختلالات غدد درون‌ریز:
- کم‌کاری تیروئید (Hypothyroidism): کاهش هورمون‌های تیروئید متابولیسم بدن را کند کرده و باعث خستگی و پرخوابی میشود.
- بیماری‌های عصبی: آسیب‌های مغزی، سکته مغزی، بیماری پارکینسون، ام اس (MS) و تومورهای مغزی می‌توانند باعث پرخوابی شوند.
سایر بیماری‌ها:
- سندرم خستگی مزمن (Chronic Fatigue Syndrome – CFS)
- فیبرومیالژیا (Fibromyalgia)
- کم‌خونی (Anemia)
- بیماری‌های مزمن کلیوی یا کبدی
- دیابت کنترل نشده
- عفونت‌های خاص (مانند مونونوکلئوز)
- دردهای مزمن
۴. عوارض جانبی داروها:
- بسیاری از داروها می‌توانند به عنوان عارضه جانبی باعث خواب‌آلودگی یا پرخوابی شوند، از جمله:
- برخی داروهای ضد افسردگی
- داروهای ضد روان‌پریشی (آنتی‌سایکوتیک‌ها)
- داروهای ضد اضطراب (به خصوص بنزودیازپین‌ها)
- آنتی‌هیستامین‌ها (به خصوص نسل قدیم)
- داروهای ضد تشنج
- داروهای فشار خون (مانند بتابلاکرها)
- شل‌کننده‌های عضلانی
- داروهای ضد درد اپیوئیدی (مخدرها)
۵. مصرف یا ترک مواد:
- مصرف الکل یا برخی مواد مخدر می‌تواند باعث خواب‌آلودگی شود.
- ترک برخی مواد محرک نیز می‌تواند با دوره پرخوابی همراه باشد.
ویژگی های خواب زیاد| پرخوابی
ویژگی‌های هایپرسومنیا از فردی به فرد دیگر، بسته به سن، سبک زندگی و هرگونه علت زمینه‌ای متفاوت است. طبق طبقه‌بندی بین‌المللی اختلالات خواب، خواب‌آلودگی در طول روز به این صورت تعریف میشود: «ناتوانی در بیدار و هوشیار ماندن در طول دوره‌های اصلی بیداری روز، که منجر به لغزش‌های ناخواسته به سمت خواب‌آلودگی یا خواب میشود».
در موارد شدید، فرد مبتلا به هایپرسومنیا ممکن است شب‌ها به مدت ۱۲ ساعت یا بیشتر عمیقاً بخوابد، اما همچنان در طول روز احساس نیاز به چرت زدن داشته باشد. خوابیدن و چرت زدن ممکن است کمکی نکند و ذهن ممکن است با خواب‌آلودگی مه‌آلود باقی بماند. ممکن است فرد مبتلا به هایپرسومنیا خواب بسیار آشفته‌ای داشته باشد اما از آن آگاه نباشد.
علائم خواب زیاد
بسته به علت، علائم هایپرسومنیا ممکن است شامل موارد زیر باشد:
- احساس خستگی غیرمعمول در تمام مدت
- نیاز به چرت زدن در طول روز
- احساس خواب‌آلودگی، علی‌رغم خوابیدن و چرت زدن – عدم احساس شادابی پس از بیدار شدن
- مشکل در فکر کردن و تصمیم‌گیری – ذهن احساس «مه‌آلودگی» می‌کند
- بی‌تفاوتی (Apathy)
- مشکلات حافظه یا تمرکز
- افزایش خطر حوادث، به ویژه حوادث وسایل نقلیه موتوری.
علت پر خوابی
خواب‌آلودگی مفرط در طول روز می‌تواند ناشی از طیف وسیعی از رویدادها و شرایط باشد، از جمله:
- خواب ناکافی یا نامناسب – ساعات کاری طولانی و اضافه‌کاری می‌تواند برای ماه‌ها یا سال‌ها قبل از بروز علائم خواب‌آلودگی تحمل شود. نوجوانانی که در آخر هفته‌ها تا ساعات اولیه صبح بیرون می‌مانند ممکن است در طول هفته خسته باشند.
- عوامل محیطی – خواب آشفته می‌تواند ناشی از موارد مختلفی مانند شریک زندگی که خروپف می‌کند، نوزادی که بیدار میشود، همسایگان پرسروصدا، گرما و سرما، یا خوابیدن روی تشک ناراحت باشد.
- کار شیفتی – خواب خوب در حین کار شیفتی، به ویژه شیفت شب، بسیار دشوار است. علاوه بر مشکل تلاش برای خوابیدن، تأثیر ناهماهنگی با ساعت داخلی بدن (ریتم شبانه‌روزی) نیز وجود دارد.
- حالات روانی – اضطراب می‌تواند فرد را در شب بیدار نگه دارد، که او را مستعد خواب‌آلودگی در طول روز می‌کند. افسردگی انرژی را تحلیل می‌برد.
- داروها – مانند الکل، نوشیدنی‌های کافئین‌دار، آرام‌بخش‌ها، قرص‌های خواب‌آور و آنتی‌هیستامین‌ها می‌توانند الگوهای خواب را مختل کنند.
- شرایط پزشکی – مانند کم‌کاری تیروئید (غده تیروئید کم‌کار)، ریفلاکس مری، آسم شبانه و بیماری‌های دردناک مزمن می‌توانند خواب را مختل کنند.
- تغییرات منطقه زمانی – مانند جت لگ (پرواززدگی) می‌تواند بر ساعت بیولوژیکی داخلی که خواب را تنظیم می‌کند، تأثیر بگذارد. این ساعت به نور پاسخ می‌دهد.
- اختلالات خواب – مانند آپنه خواب (وقفه تنفسی در خواب)، سندرم پای بی‌قرار، راه‌رفتن در خواب، نارکولپسی (حمله خواب)، هایپرسومنیای ایدیوپاتیک (با علت نامشخص) و بی‌خوابی همگی ممکن است باعث اختلال در خواب یا خواب تکه‌تکه شوند.
برخی از اختلالات خواب که ممکن است به خواب‌آلودگی مفرط در طول روز کمک کرده یا باعث آن شوند عبارتند از:
- آپنه خواب – تنفس فرد در طول خواب به طور منظم متوقف یا کاهش می‌یابد، گاهی اوقات هر دقیقه. مغز مشکل تنفسی را ثبت کرده و یک پیام «بیدارباش» ارسال می‌کند. فرد کمی بیدار میشود، نفس‌نفس می‌زند و سپس دوباره به خواب می‌رود. خواب تکه‌تکه میشود.
- بی خوابی – این بسیار شایع است، اما لزوماً باعث هایپرسومنیا نمی‌شود. فرد ممکن است در به خواب رفتن یا بیدار ماندن مشکل داشته باشد. بی‌خوابی یک علامت است، نه یک بیماری.
- سندرم پای بی‌قرار – احساس گرفتگی یا تحریک در زیر پوست پاها، به ویژه ساق پا، احساس میشود. فرد احساس می‌کند مجبور است پاهای خود را حرکت دهد یا از رختخواب بلند شده و راه برود.
- راه‌رفتن در خواب – این یک رفتار غیرطبیعی شایع در طول خواب است. فرد ممکن است در حالی که هنوز خواب است در خانه راه برود. راه‌رفتن در خواب بیشتر کودکان را تحت تأثیر قرار می‌دهد تا بزرگسالان.
- نارکولپسی – این یک اختلال خواب نسبتاً نادر است که با خواب‌آلودگی تا حد چرت زدن غیرارادی، فلج عضلانی (فلج خواب)، توهمات واضح و رویاگونه درست قبل از به خواب رفتن (توهمات هیپناگوژیک) و ضعف عضلانی در دوره‌های هیجان شدید (کاتاپلکسی) مشخص میشود.
- هایپرسومنیای ایدیوپاتیک – این اختلال خواب با خواب بیش از حد شبانه و نیاز به چرت زدن در طول روز مشخص میشود. برخلاف نارکولپسی، شامل کاتاپلکسی یا فلج خواب نمی‌شود.
به گفته کلینیک خواب خوابین آپنه خواب:
آپنه خواب یک اختلال خواب بالقوه جدی است که در آن تنفس به طور مکرر متوقف و شروع میشود. اگر به شدت خرخر می‌کنید و حتی بعد از یک شب کامل خواب، احساس خستگی می‌کنید، ممکن است آپنه خواب داشته باشید.
تشخیص و درمان خواب زیاد
شناسایی علل خواب‌آلودگی مفرط ممکن است شامل بررسی عادات سبک زندگی، داروها، سلامت جسمی و وضعیت عاطفی باشد. اختلالات خواب باید در یک کلینیک اختلالات خواب تشخیص داده و درمان شوند. درمان به نوع اختلال بستگی دارد. برای درمان بی خوابی کلیک کنید.
هایپرسومنیا در بسیاری از موارد با تنظیم سبک زندگی برای بهبود کیفیت خواب، که به آن بهداشت خوب خواب گفته میشود، قابل کمک است. پیشنهادات عبارتند از:
- از مصرف سیگار، الکل و نوشیدنی‌های کافئین‌دار نزدیک به زمان خواب خودداری کنید.
- برای جلوگیری از اضطراب شبانه، یک برنامه آرام‌سازی را دنبال کنید.
- به طور منظم ورزش کنید و وزن طبیعی متناسب با قد خود را حفظ کنید.
- برای جلوگیری از کمبودهای تغذیه‌ای، رژیم غذایی متعادلی داشته باشید.
- در صورت امکان، محیط خود را برای کاهش مزاحمت‌ها تغییر دهید – به عنوان مثال، در اتاق خواب تلویزیون تماشا نکنید.
- راحت باشید؛ مطمئن شوید که در رختخواب بیش از حد گرم یا خیلی سردتان نمی‌شود.
- یک برنامه خواب منظم داشته باشید تا بدن شما «بداند» زمان خواب فرا رسیده است.
- فقط زمانی به رختخواب بروید که احساس خواب‌آلودگی می‌کنید.
- در صورت لزوم، چرت‌های کوتاه «قدرتی» در طول روز بزنید تا به شما در هوشیار و گوش‌به‌زنگ ماندن کمک کند. چرت زدن در طول روز به طور کلی زمانی که بهبود خواب شبانه ممکن است، توصیه نمی‌شود، زیرا می‌تواند میل به خواب در شب را کاهش دهد. با این حال، چرت‌های کوتاه می‌توانند در محیط‌های شغلی و در موارد دیگری که نیاز به تمرکز است، مانند آمادگی برای رانندگی یا در استراحت‌های منظم در یک سفر طولانی، بسیار ارزشمند باشند.
چه زمانی باید برای خواب زیاد به پزشک مراجعه کرد؟
اگر پرخوابی شما:
مداوم است و با استراحت کافی بهبود نمی‌یابد.
با وجود خواب کافی شبانه، در طول روز به شدت خواب‌آلود هستید.
در فعالیت‌های روزمره، کار، تحصیل یا روابط شما اختلال ایجاد می‌کند.
به طور ناگهانی شروع شده است.
با علائم دیگری مانند خروپف شدید، وقفه‌های تنفسی در خواب، سردردهای صبحگاهی، تغییرات خلقی، مشکلات تمرکز یا حملات ناگهانی خواب همراه است.
خلاصه
هایپرسومنیا به معنای خواب‌آلودگی مفرط است. دلایل بسیار متفاوتی دارد که شایع‌ترین آن در جامعه ما خواب ناکافی است. این ممکن است به دلیل کار شیفتی، مشغله‌های خانوادگی (مانند نوزاد جدید)، مطالعه یا زندگی اجتماعی باشد. سایر علل شامل اختلالات خواب، داروها، و بیماری‌های پزشکی و روانپزشکی است.
هایپرسومنیا با چند تغییر در عادات سبک زندگی قابل کمک یا درمان است. اگر همچنان احساس خواب‌آلودگی مفرط دارید، از پزشک یا کلینیک اختلالات خواب خود مشاوره بگیرید.
خواب زیاد می‌تواند دلایل متعددی داشته باشد. اگر این وضعیت برای شما نگران‌کننده یا مختل‌کننده زندگی است، بهترین اقدام مراجعه به پزشک برای بررسی دقیق علت زمینه‌ای و دریافت درمان مناسب است.
خواب زیاد یا خواب‌آلودگی مفرط می‌تواند نشانه‌ای از مشکلاتی مانند افسردگی، کم‌کاری تیروئید، آپنه خواب یا اختلالات خواب دیگر باشد.
بله، افسردگی، اضطراب و استرس می‌توانند باعث افزایش نیاز به خواب یا احساس خستگی مزمن شوند.
بله، بیماری‌هایی مانند کم‌کاری تیروئید، دیابت، سندرم خستگی مزمن و آپنه خواب می‌توانند منجر به خواب‌آلودگی بیش از حد شوند.
بله، برخی داروها مانند آنتی‌هیستامین‌ها، ضدافسردگی‌ها و مسکن‌ها می‌توانند خواب‌آلودگی را افزایش دهند.
اگر خواب زیاد با علائمی مانند سردرد، کاهش انرژی یا اختلال در انجام فعالیت‌های روزانه همراه باشد، باید به پزشک مراجعه کنید.
